صنایع دستی به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی هر کشوری است، در ایران بیش از 250 رشته صنایع‌دستی وجود دارد که 120 رشته آن تا پیش از دوره قاجار کاربرد داشته، اما اکنون به دلایل متفاوتی چون توسعه صنعت، روی کار آمدن رشته‌های جدید، گرانی مواد اولیه، مشکلات صادرات و بی‌توجهی به صنایع دستی تنها بخش محدودی از این رشته‌ها فعال و موجود است.
نقش و اهمیت صنایع دستی به‌عنوان هنری تاریخی، ماندگار و قابل احترام، صنعتی مستقل، بومی و اصیل با جنبه‌های قوی کاربردی از جهات هنری، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی برهمگان و به‌ویژه محققان و پژوهشگران آشکار است. نکته مهم و شایان توجه آن است که حتی اگر همه تاثیرات مثبت اقتصادی صنایع دستی را به کناری بگذاریم، این هنر ملی ایران به واسطه بازتاب ذوق سرشار، اندیشه خلاق و هنرمندان پرمایه ولی بی‌ادعا باید به‌صورت جدی و برنامه‌ریزی شده مورد حمایت قرار گیرد.
این در حالی است که صنایع دستی طی سالیان متمادی، چه در دوران رونق و شکوفایی و چه در دوره‌های رکود، هنگامی که با توسعه صنعت گردشگری همراه بوده سهم شایسته و درخور توجهی در اقتصاد کشور و معرفی هنر ناب و خالص ایرانی و در نهایت زندگی اقتصادی و حیات فرهنگی ما داشته است.
امروزه تولید صنایع دستی که مزین به نقش آثار تاریخی، باستانی و یادمان‌های ویژه هر کشور است، در دستور کار صنعتگران جهان قرار دارد و تلاش می‌شود که حتی بخشی از این گونه آثار که از سنگ، چوب فلز یا روی سرامیک و پارچه پدید می‌آید با قیمت‌های ارزان در اختیار توریست‌ها قرار گیرد.
تمامی ممالک جهان، اعتقاد به تاثیر متقابل صنایع دستی و صنعت گردشگری دارند، چرا که در عمل و تجربه دریافته‌اند که هنرهای دست‌ساز یکی از عوامل بسیار موثر در جلب و جذب گردشگر در تمامی گرایش‌های ملی، منطقه‌ای و داخلی است و متقابلا به این نتیجه هم رسیده‌اند که صنعت گردشگری می‌تواند به رشد، توسعه و گسترش صنایع‌دستی و بهبود کیفیت آن کمک کند.
بر پایه این اعتقاد و تجربیات حاصله، تشکیلات صنایع‌دستی و گردشگری در بسیاری از کشورها در رابطه‌ای هماهنگ و منسجم با هم فعال هستند که خوشبختانه در کشور ما نیز گام‌هایی در این زمینه برداشته شده است.
صنایع‌دستی و اشتغال پایدار
بیست وششمین نمایشگاه ملی صنایع دستی کشور از روز چهارشنبه پنجم خردادماه در شبستان مصلای امام‌خمینی شروع به کار کرده و تا دهم خردادماه دایر است. در این نمایشگاه هنرمندان و تولید‌کنندگان صنایع‌دستی از 31 استان کشور در قالب 360 غرفه حضور دارند. هنرمندان و فعالان این حوزه در رشته‌های گوناگون هنری، تزئینی و آثار فاخر شرکت کرده‌اند.
فرش و گلیم، البسه سنتی، فلزکاری، ساخت طلا و جواهر سنتی، فیروزه‌کوبی، خاتم‌کاری، ملیله‌دوزی، سازه‌‌های چرمی، منبت‌کاری، سفالگری، ترمه‌دوزی، کاشی و سرامیک، پوشاک بافتنی و… در این نمایشگاه حضور دارند. هدف از برگزاری این نمایشگاه که به یک سنت سالانه تبدیل شده و با گذشت سال‌ها حالت چندمنظوره پیدا کرده، معرفی، فرهنگ‌سازی، شناسایی و یافتن راهکارهایی برای گسترش و اشاعه هنرهای دستی در بین اقشار مختلف جامعه و در صورت امکان یافتن کانال‌هایی برای صادرات و ارزآوری و ارائه به مراجعان خارجی است.این نمایشگاه و برنامه‌هایی از این دست امکان مناسبی را به فعالان این حوزه می‌دهد تا تولیدات خود را عرضه و حجم کاری‌شان را بالاتر ببرند.
دکتر مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در این خصوص می‌گوید: نسل‌های ما از گذشته این فناوری و هنرهای قدیمی را سینه‌به‌سینه به فرزندان خود انتقال داده‌اند که در توسعه آن نیاز به ارز نداریم و با تبلیغ اندک می‌شود شغل مناسب ایجاد کرد.
وی درباره برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در بخش صنایع دستی می‌افزاید: در خلال برنامه ششم توسعه باید سالانه 250 تا 300هزار شغل از طریق صنایع دستی ایجاد کنیم. صنایع‌دستی کشور هویت‌ساز، ارزآور و اشتغال‌زا بوده و به هیچ‌وجه وابسته به خارج از کشور نیست.
همان‌طور که گفته شد، صنایع دستی مجموعه‌ای از فعالیت‌های مختلفی است که وجه چندمنظوره بودن را به آن القا می‌کند. فعالیت در این حوزه با توجه به سابقه دیرینه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی در اقتصاد خانواده‌ها مخصوصا خانوارهای روستایی و عشایری، تقویت و توسعه این بخش از مهم‌ترین راهکارهای اشتغال‌زایی کشور محسوب می‌شود.
صنایع دستی روستایی و عشایری که به نوعی تداعی‌کننده بخشی از سنت‌های اصیل ایرانی است، نه تنها موجب اشتغال در روستاها می‌شود بلکه منبع درآمد مهمی برای خانوارهای روستایی است. زنان روستایی دوشادوش مردان با تولید صنایع دستی همراه با هنر خاص خود میتوانند موجب توسعه اقتصاد خانواده و در بعد کلی آن موجب توسعه اقتصاد روستایی و عشایری شوند، چون فعالیت‌هایی مانند کشاورزی و دامپروری به کسب درآمد مقطعی در طول سال منجر می‌شود، اما در فصول سرد سال که کشاورزی و دامپروری راکد و خانواده محل درآمدی ندارد، نقش با اهمیت صنایع دستی در تداوم کسب درآمد خانواده روستایی مشخص می‌شود.
از آنجا که اشتغال به صنایع‌دستی در بسیاری از روستاها، بیشتر در فصول بیکاری صورت می‌گیرد، این امر در پیشگیری از مهاجرت فصلی روستاییان به شهرها نیز بسیار حایز اهمیت است. ایجاد اشتغال روستایی افزون بر اینکه از مهاجرت روستاییان به شهر جلوگیری می‌کند، از اضافه شدن تعداد بیکاران در شهرها نیز می‌کاهد.
نیروی کار داخلی
صنایع‌دستی از سازو کارهای اقتصادی است که برای تولید آن از منابع داخلی مانند نیروی کار، مواد اولیه و ابزار کار که 80درصد تولید را فراهم می‌کنند استفاده می‌شود. تولیدات دستی، تاثیر مستقیمی بر درآمد ناخالص ملی دارد و می‌تواند کمک حال طرح‌های اشتغال‌زایی دولت و همچنین یکی از نمودهای بارز تحقق اقتصاد مقاومتی باشد.
کارآفرینی و اشتغال‌زایی زیادی در این حوزه به طور دست نخورده باقی مانده و نیازمند توجه بیشتر و حمایت‌های همه‌جانبه دولتی است. هنر – صنعت‌های حاضر در این نمایشگاه همگی نیازمند گوشه‌چشم توجه برای فعالیت بیشتر و برای برخی دیگر شروع کار است. با عنایت به این بحث که صنایع‌دستی پتانسیل بالایی برای به‌‌کارگیری افراد از همه قشرها بدون توجه به جنسیت دارد، می‌تواند به‌عنوان یکی از بخش‌های موثر و کارآمد مورد استفاده قرار گیرد.
کسب وکارهای کوچک و زودبازده که قابلیت گسترش و تولید در حجم بالا را دارند، با سرمایه‌های کم امکان راه‌اندازی دارند. این گونه کارهای کوچک در محیط‌های کوچک و محدود امکان حضور و فعالیت دارند و میتوانند همه گرو‌های سنی به‌ویژه زنان و جوانان را به کار مشغول کنند. توسعه و ارتقای این بخش می‌تواند به صادرات غیرنفتی شتاب بیشتری ببخشد و هم اینکه باعث ورود گردشگران خارجی به اقصی‌نقاط کشور شود.
راهکارهایی برای رشد و گسترش صنایع‌دستی
ایران یکی از 10 کشور پرجاذبه گردشگری در جهان است و آثار بی‌شمار تاریخی، باستانی و جاذبه‌های طبیعی آن به حدی است که هر گردشگری را با هر سلیقه یا هر بینش و تفکری به سوی خود جلب می‌کند، ولی آمار ورود گردشگران بین‌المللی حتی طی سال‌های اخیر که شاهد رشد چشمگیر آن بوده‌ایم، حدود یک تا یک‌ونیم میلیون نفر گردشگر را ثبت کرده است.
ابتدا باید به پیش‌زمینه یا پیش نیاز توسعه صنایع دستی در کشور و ارائه راهکار در این بخش یعنی تقویت گردشگری بپردازیم. با تقویت، گسترش و حمایت از صنایع دستی به منظور تحقق اهداف میان مدت و بلند‌مدت آن به نظر می‌رسد عوامل و پارامترهایی می‌تواند در تقویت گردشگری موثر باشد؛ نخستین راهکار، بحث مدیریت است، چرا که در سخنرانی‌ها به کرات شنیده شده که کشور ما پهناور است، چهارفصل و جذاب است، جنبه‌های متنوع از اکوتوریسم را داراست، از نظر تاریخی، سنتی، آثار باستانی و ذوق و سلیقه و هنر و صنایع دستی جایگاه رفیع دارد.
قدم اول، اصلاح ساختار مدیریت گردشگری و به تبع آن صنایع دستی است. مقررات‌زدایی، جایگزینی ضوابط اصولی و تغییر بنیادین و پرهیز از بوروکراسی اداری از مهم‌ترین نیازهای این بخش است. مسئله دیگر اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی، مطالعه عمیق روی موانع فرهنگی با هدف معرفی مراکز جذاب و جالب توجه برای گردشگران است که این مهم با ارائه آموزش‌های لازم به مهمان و میزبان از طریق رسانه‌های گروهی قابل تحقق است.
مورد دیگر تهیه و تدوین استاندارد مواد اولیه مورد مصرف با حفظ اصالت‌های بومی، ملی و فرهنگی به همراه تامین امنیت برای سرمایه‌گذاری در واحدهای صنعتی و افزایش پوشش بیمه‌ای برای نیروهای کار و تولیدات صنایع دستی است. فعالان این حوزه از نبود پوشش‌های بیمه‌ای رنج می‌برند و برخی دیگر به خاطر این مسئله قید کار را می‌زنند و از مجموعه صنایع دستی خارج می‌شوند. لزوم توجه و برطرف کردن این موضوع باید در اولویت کاری مسئولان قرار بگیرد.
کمپین حمایتی
این کمپین از سوی اصحاب رسانه و هنرمندان راه‌اندازی شده تا زمینه‌های مساعد برای ارتباط بیشتر مردم با صنایع دستی مختلف ایران، ترغیب بیشتر نهادها، سازمان‌ها و موسسات خصوصی و دولتی و اقشار مختلف مردم برای خرید و استفاده بیشتر و فراگیر از صنایع دستی را فراهم شود.
یکی از برنامه‌های این کمپین ایجاد فضای ارتباطی موثر میان اقشار مختلف جامعه، مخاطبان عام و خاص صنایع دستی با این محصولات فرهنگی و هنری از طریق شبکه‌های اجتماعی و دیگر رسانه‌ها است، تا بدین وسیله سطح تماس میان آنها افزایش یابد.
حمایت از خرید صنایع‌دستی به‌عنوان یک کالای ایرانی و ترویج مصرف آن در جامعه از جمله مسائل مهمی است که این کمپین در تلاش است تا با فعالیت فراگیر به حل آنها بپردازد. خبرنگاران و هنرمندان مشارکت‌کننده در این برنامه اغلب مردم را به همراهی و حضور در این کمپین دعوت کرده‌اند.
یکی از شیوه‌های موثر و اثربخش برای فراگیر شدن مصرف صنایع دستی در جامعه راه‌اندازی کمپین‌های اطلاع‌رسانی و معرفی‌کننده این محصولات است که هنرمندان و اصحاب رسانه به همین منظور کمپین حمایت از هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی را راه‌اندازی کرده‌اند.
صنایع‌دستی و محیط‌زیست
محمد مجابی، معاون سازمان حفاظت از محیط‌زیست کشور با اشاره به اهمیت برگزاری نمایشگاه سالانه صنایع دستی در خرداد ماه هر سال گفت: یکی از محصولات فرهنگی افتخارآفرین ما در ایران، صنایع دستی است. در هرجای دنیا وقتی نام ایران می‌آید صنایع دستی ایرانی نیز به ذهن‌ها می‌رسد و این خود نمونه‌ای بارز از اهمیت صنایع دستی اصیل ایرانی در دنیاست که می‌تواند زمینه معرفی و آشنایی بهتر و موثرتری از فرهنگ و هنر ایران را فراهم آورد.
وی در ادامه افزود: آنچه که در راستای توجه به صنایع دستی مهم است، این است که ما در فرهنگ ایران همراهی با محیط‌زیست را بسیار داشته‌ایم و اگر توجه کرده باشید خواهید دید که در صنایع دستی همواره بر این امر توجه شده است. به‌عنوان نمونه رنگی که در فرش یا گلیم ایران به کار برده می‌شود همواره گیاهی است و حتی بسیاری از موارد دیگر مواد اولیه استفاده شده در صنایع‌دستی ایرانی کاملا طبیعی بوده و در راستای حفاظت از محیط‌زیست است.
امروزه باید مراقب بود و دقت داشت که با رشد و پیشرفت تکنولوژی این هم‌راستایی و جایگاه بسیار خوب صنایع‌دستی دستخوش چالش نشود و همواره در تولید صنایع‌دستی از آن وجه حفاظت و همراهی با محیط‌زیست دور نشویم، چرا که این هنرصنعت اصیل ایرانی، صنعتی سبز و حامی محیط‌زیست است.
وی در ادامه با اشاره به اهمیت مقوله تجارت جهانی بیان کرد: در مارکتینگ یا مباحث تجارت جهانی بحث نمایشگاه‌ها و برگزاری انواع نمایشگاه‌های داخلی و خارجی و حتی نمایشگاه‌های مجازی بسیار مهم است.
وی در پایان سخنانش یادآور شد: از برگزاری چنین نمایشگاهی بسیار خوشحالیم و امیدواریم که نمایشگاه سالانه صنایع‌دستی که به همت معاونت صنایع دستی برپا می‌شود به خوبی و با موفقیت برگزار شود و در آن به حوزه محیط زیست هم پرداخته شود.