دف
یکی از سازهای کوبه‌ای در موسیقی ایرانی است که شامل حلقه‌ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده‌اند و با ضربه‌های انگشت می‌نوازند.
این ساز از سازهای ضربی ایرانی شبیه به دایره ولی بزرگتر از آن و با صدای بم‌تر است. چنان‌که از کتاب‌های موسیقی و نوشته‌ها و اشعار بر می‌آید، در دوره اسلامی ایران، این ساز برای پشتیبانی از ساز و حفظ وزن به کار می‌رفته و رکن اصلی مجالس عیش و طرب و محافل اهل ذوق و عرفان بوده که قوالان هم با خواندن سرود و ترانه آن را به کار می‌بردند. در کتاب‌های لغت در معنی دف یا دایره می‌نویسند: آن چنبری است از چوب که بر روی آن پوست کشند و بر چنبر آن حلقه‌ها آویزند. در قدیم برای آنکه طنین بهتری داشته باشد روی دف پوست آهو می‌کشیدند.
تاریخچه حضور دف در موسیقی
در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کردی حضور داشته بطوریکه رد پای ریتم‌های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد، اما با ورود اسلام به‌دلیل حرام بودن موسیقی این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آنها آمیخته شد بطوریکه ذکرها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه هستند و بعبارتی هر ذکری مقام خود را دارد که مقامهای دف نام دارند. مقامهای دف در طرایق کسنزانی و قادری و دیگر طرایق از ۷ تا ۱۰ مقام اصلی هستند. این بست نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسیده و در این سال پس از قرن‌ها در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی استفاده شد.
گستره جغرافیایی استفاده از دف
از این ساز در قاره آسیا بیش از مناطق دیگرجهان استفاده می‌کنند و هر کشوری به فراخور حال و هوای موسیقی خود، از آن استفاده می‌کنند. کاربرد دف به ویژه در خاورمیانه از سایر جاها بیشتر است. در کشورهای عربی همچون عربستان و عمان و کشورهای دیگری چون ترکیه، عراق و آذربایجان از جمله جاهاییست که دف رواج دارد. پس از آنکه تمبک مجلسی شد به تدریج جای دف را گرفت و از رونق دف کاست و دف را بیشتر در شهرهای کوچک و قصبات در مجالس عیش و سرور به کار می‌بردند به ویژه در کردستان و آذربایجان بسیار متداول بود و نوازندگان ماهر داشت. در سال‌های اخیر دف نوازی در بیشتر شهرهای ایران رایج‌تر شده است و هنر آموزان به آموختن آن روی آورده‌اند.
جایگاه دف در میان کوردها
در کردستان و به ویژه در استان کردستان و استان کرمانشاه دف نوازی در میان مردم جایگاه خاصی دارد. رواج بسیار زیاد دف در کردستان به دلیل وجود آیین‌های عرفانی در این ناحیه است. پیروان طریقت قادریه و آیین یارسان از گروه‌هایی هستند که از این ساز در مراسمهای عرفانی خود استفاده می‌کنند. به همین خاطر بسیاری از مردم کردستان آشنایی مقدماتی با دف دارند همچنین به دلیل حلال شمردن دف در دین اسلام پیروان سایر طریقت‌ها از جمله نقشبندیه از دف استفاده می‌کنند. مراسمهای مولودخوانی از دیگر مراسمهایی است که مردم کردستان در آن دف نوازی می‌کنند.
بزرگ نوازندگان دف
از نوازندگان به نام دف در ایران می‌توان بیژن کامکار و مسعود حبیبی را نام برد. هژار زهاوی از نوازندگان بنام بین‌المللی است.
اجزای دف
ساختمان دف را می توان به اجزای زیر تقسیم کرد:
کلاف یا کمانه
کمانه حلقه ای چوبی است با عرض 5 الی 6.5 سانتی متر با دایره ای به قطر 50 الی 55 سانتی متر که کمتر به اندازه های کوچکتر یا بزرگتر دیده می شود.ضخامت چوب از طرف پوست، به 2 الی 3 میلیمتر و از طرف پشت به 1.5 سانتی متر می رسد.در صورتی که کمانه به شکل دایره ساخته شده و از تقارن کامل برخوردار باشد و پوست از طرفین یکسان کشیده شود، ساز صدای بسیار مطلوبی خواهد داشت.روی قسمت پشت چوب، یک فرو رفتگی ایجاد می گردد که محل استقرار انگشت شست میباشد و اصطلاحا آنرا شستی می گویند.
پوست
برای ساخت دف از دو نوع پوست استفاده می شود. پوست مصنوعی یا طلقی و پوست طبیعی
حلقه ها
در جدار داخل کمانه، میخ ها قلاب مانندی تعبیه می گردد که روی آنها حلقه های فلزی 3تایی یا 4تایی و با فاصله 3 سانتی متر از پوست و 1 سانتی متر از دسته پهلویی نصب می گردند.این حلقه ها را با نام دیگری چون جلاجل نیز می شناسند.
گل میخ ها
به منظور مهار کردن و نگاه داشتن پوست روی کمانه در قسمت پشت، روی ضخامت 1.5 سانتی متری، کمانه پوست را به وسیله ی میخ های سر تخت ( شبیه به پونز ) مهار می کنند
مراحل ساخت دف پوستی کردستان
برای ساختن دف کردستان، ابتدا درختانی چون صنوبر، چنار، بید سرخ، گردو، تاک و . . . را قطع می کنند که تاک بخاطر مقاومت زیاد با وجود وزن کم، بهتر از سایرین است. سپس پوست تنه ی درخت را می کنند و از تنه ی بی پوست آن، الوارهایی مکعب مستطیل با طول 170 الی 180 و عرض 5 الی 6 و ارتفاع 1.5 الی 2 سانتیمتر بدست می آورند.
الوارهای مستطیلی را درون دیگ مستطیلی پر از آب قرار می دهند تا آب، درون مغز چوب نفوذ کرده و الوارها مانند ترکه، نرم و تغییر شکل پذیر شوند. زیر دیگ، آتش روشن می کنند تا آب درون آن گرم شود زیرا آب گرم سریعتر در داخل چوب نفوذ می کند.
سپس هر یک از الوارهای تــــر و نــرم شده را زیر غلتک کوچک دستی قرار می دهند و با چرخاندن دسته ی غلتک و عبور الوار از زیر آن، الوار را خم می کنند.
سپس الوار خم شده را درون قالب فلزی استوانه شکلی قرار می دهند تا الوار خم شده، شکل دایره به خود بگیرد. بعد از آن با کوبیدن میخ هایی موقتی، دو سر الوار را بطور موقت بهم متصل می کنند تا پس از خارج کردن الوار از داخل قالب، شکل دایره ای آن حفظ شود.
سپس صبر می کنند که الوار، خشک شود تا تغییر شکل ناپذیر گردد. برای خشک شدن از نور مستقیم خورشید که باعث خشک شدن یکباره ی چوب می شود، استفاده نمی کنند بلکه خشک شدن، در سایه انجام می شود تا چوب به تدریج خشک گردد. خشک شدن تدریجی باعث می شود که چوب مقاوم تر شود و دیرتر تاب بردارد.
پس از خشک و تغییر شکل ناپذیر شدن، میخ های موقتی را از دو سر الوار در می آورند و با روشی به نام فارسی بـــُر در دو سر آن، پله ایجاد می کنند و با سریشم این دو پله را بهم می چسبانند تا کمانه حاصل شود.
پس از خشک شدن سریشم، ضخامت 1.5 الی 2 سانتیمتری کمانه را بوسیله ی تیشه به 2 الی 3 میلیمتر می رسانند که آن را پــَخ زدن می گویند.
بعد از آن در فاصله ی 3 سانتیمتری پخ، میخ هایی با فاصله ی 1 سانتیمتر از یکدیگر به سطح جانبی داخلی کمانه می کوبند و آنها را کج می کنند تا به شکل قلاب درآیند. سپس حلقه های آماده را بر قلابها می آویزند.
اکنون فقط کشیدن پوست بر روی کمانه باقی مانده است. بدین منظور حیواناتی چون، گوسفند، میش، بز، بز کوهی، آهو، شتر و . . . را کشتار کرده و پوست آنها را می کنند که پوست آهو بخاطر صدادهی مطلوبش از سایرین بهتر است.
سپس پوست کنده شده ی آن ها را شسته و دباغی می کنند تا موها و پشم ها از پوست جدا شود. چون پوست دباغی شده، خشک است و قابلیت کشیده شدن بر روی کمانه را ندارد؛ آن را برای مدتی درون آب قرار می دهند تا نرم شود.
حال، پوست را از طرف پخ کمانه، بر روی کمانه بگونه ای می کشند که کشش در تمام جهات به یک اندازه و یکسان باشد. سپس با سریشم، پوست کشیده شده را به سطح جانبی خارجی کمانه می چسبانند و با کوبیدن گل میخ ها در فواصل مساوی، اتصال را محکم می کنند.
پس از خشک شدن تدریجی پوست، دف کردستان آماده ی نواختن است.
